XXXIII Semana da Educación

Os nomes da beira do mar. Talasonimia do mar de Baiona

As XXXIII SEMANA DE EDUCACIÓN tiveron lugar en Pontevedra e foron organizadas polas CIG-Ensino e a AS-PG.

Desde a CIG-Ensino e a AS-PG levamos organizando Paseos Pedagóxicos ou Semanas de Educación presenciais desde hai máis de 30. É o caso da Semana de Educación de Pontevedra que cumpriu no pasado mes de setembro o seu trixésimo terceiro aniversario.

O noso cometido á hora de organizar esta formación permanente do profesorado foi sempre a de estudar e pór en valor o noso patrimonio histórico e natural máis próximo.   Se o profesorado coñece e valora positivamente a nosa contorna, poderá servir de correa de transmisión para que entre o noso alumnado non se siga dando aquela situación que denunciaba Manolo Rivas no poema “fonema”: “A min custoume algún traballo dicir sen respirar/que había plantas monocotiledóneas/pero non din sabido de que familia era, se é que a tiña/o toxo que douraba os montes de Galicia”.

A modo de caderno de viaxe, poñemos en aberto  unha achega da Semana de Educación que vén de rematar o pasado 25 de setembro. Agardamos que sexa de interese polos contidos que nela se poden consultar e  tamén que sirva de reclamo para que o vindeiro curso académico se poidan matricular todas as persoas docentes que o desexen.

21 de Setembro

DE CANDO OS ANIMAIS FALABAN: ROTEIRO DIDÁCTICO POLO  PARQUE ETNOARQUEOLÓXICO DO OUTEIRO DAS MOURAS DE SALCEDO.

Un ano máis dá comezo este clásico das actividades formativas organizadas conxuntamente entre a CIG-Ensino e a AS-PG, esperando cumplir coas expectativas dos nosos asistentes.

Nesta xornada inaugural tivemos a oportunidade de visitar o Parque Etnoarqueolóxico do Outeiro das Mouras, na parroquia de San Martiño de Salcedo (Pontevedra), asistidos por Rafael Quintiá, licenciado en económicas e en antropoloxía, profesor de antropoloxía na Universidade Nacional de Educación a Distancia (UNED) e presidente da Sociedade Antropolóxica Galega.

O Parque Etnoarqueolóxico do Outeiro das Mouras é un proxecto innovador e pioneiro, executado e xestionado pola Comunidade de Montes de Salcedo, que pretende ser un referente dos proxectos de posta en valor do patrimonio nacidos, realizados e xestionados por esta entidade veciñal. O seu propio nome “Outeiro das Mouras” xa nos remite a ese espazo do imaxinario popular no que as comunidades rurais galegas, perdida a memoria de quen puido levar a cabo determinadas construcións milenarias que forman parte da paisaxe – propias do Neolítico e idade dos metais- acaba por atribuílas a seres fantásticos que habitan ou habitaron nunha dimensión paralela á da humana xente: os mouros e mouras.

Este Parque Etnoarqueolóxico, como centro de interpretación da nosa prehistoria, ocupa varias hectáreas do que noutrora foi un campo de tiro militar da BRILAT. Inaugurado en 2019, consiste na recreación – aproveitando a existencia de estacións de gravuras rupestres-  dun poboado no tránsito desde o Neolítico á Idade dos Metais (Calcolítico e Idade do Bronce).

O conxunto está formado por distintos elementos:

  • Tres vivendas construídas con técnicas e materiais propios do medio ambiente que correspondería á época: paredes de entretecido pallabarro e varas flexibles; e cuberta vexetal de especies como o toxo, xesta, abeleira, ou salgueiro (lembremos que o propio topónimo Salcedo fai alusión á abundancia deste arbusto) onde se realizarían as tarefas cotiás.
  • Unha cabana comunal, maior, que serviría de espazo de reunión para os habitantes da aldea, rituais e cerimonias colectivas.
  • A casa do xamán, vivenda circular de maiores dimensións que o resto asociada a prácticas relixiosas, o acceso ao mundo do alén, a maxia, curacións...
  • Currais, silos de almacenaxe de gran e landras, forno de cerámica, zona comunal de fundición dos metais...
  • Unha empalizada perimetral de varas de castiñeiro e abeleira.

Deste xeito coñecimos un pouco aspectos como a organización funcional do poboado, o sistema construtivo e de almacenamento ou cocción, a forma das cabanas ou as especies que cultivaban e os animais que coidaban naqueles tempos da prehistoria.

Tras a visita ao conxunto, e postos ao corrente das iniciativas para levar a cabo propostas didácticas de recreación das actividades prehistóricas (ritos xamánicos, música, arte rupestre, técnicas agrícolas...), visitamos o conxunto de gravuras rupestres do Outeiro das Mouras/A Chan das Mouras, representados xa desde 1901 por autores como Murguía, entre os que destaca a Pedra do Fundamento, coas súas cazoliñas, reticulados e combinacións circulares.

A continuación realizamos unha pequena camiñada pola senda do río das Flaires, -recuperada e rehabilitada para o uso público – que percorre a parroquia e vai mudando de nome ao longo daquela até alimentar coas súas augas o río Tomeza; visitamos o arboreto “do Vello” de 3,3 Ha creado pola Comunidade de Montes, con especies caducifolias e perennes: abeleiras, loureiros, acivros, pradairos, castiñeiros, bidueiros, sobreiras, carballos… – que veu substituír ás outras especies de frondosas alóctonas, en especial as acacias-, e Quintiá nos explicou a función e orixe de distintos elementos etnográficos restaurados e postos en valor, tales como vellas canteiras de extración de pedra, fontes, pozos de rega, levadas de auga e o aproveitamento veciñal ordeado das mesmas, etc. todo iso adornado con diversas lendas de tradición oral.

22 de setembro
O IGaFA é actualmente o único Centro da Comunidade Autónoma de Galicia que imparte formación profesional de acuicultura e mergullo. É un centro educativo dependente da Dirección Xeral de Innovación e Desenvolvemento Pesqueiro (Consellería de Pesca e Asuntos Marítimos-Xunta de Galicia) e cofinanciado polo Fondo Social Europeo (FSE) que foi inaugurado no ano 1992.
O profesor Villar guiounos polas instalacións de cultivo, mostrándonos cada unha das seccións necesarias para realizar o acondicionamento dos reprodutores, incubación, cultivo larvario, alimentación larvaria (fitoplancto e zooplancto) e preengorde das diferentes especies cultivadas.
Coñecimos o cultivo tanto de peixes (linguado, ollomol e rodaballo) como de moluscos (ostra, mexillón, vieira, zamburiña, ameixa, volandeira...) e de crustáceos, nomeadamente, o lumbrigante
A visita contemplou tamén o acceso por mar a unha batea para o cultivo de moluscos, dúas gaiolas (unha para o engorde de peixes e outra para crustáceos).
Nunha segunda parte da visita achegámonos ás salas onde se imparten as ensinanzas de mergullo profesional, que contan con modernos materiais e instrumentos modernos, ademáis de piscina interior, foxo-piscina exterior, cámara hiperbárica, estación de carga de gases, campo de prácticas no mar, etc..
Completan as instalacións e equipamentos unha sala de acuarioloxía, un obradoiro de soldadura, un obradoiro de mecánica e varias embarcacións.

23 de setembro
Estivemos con Xosé Lois Vilar, Licenciado en Xeografía e Historia, Director da sección de Arqueoloxía e Prehistoria do Instituto de Estudos Miñoranos , membro da Asociación Galega de Onomástica e presidente da Asociación de defensa Medioambiental SOS a Serra da Groba.

Dentro dos nomes que o ser humano lles outorga aos sitios, os que se refiren aos accidentes da costa son dos máis singulares. A importancia de se guiar no mar e localizar as "marcas" onde máis pesca había, fixo que se desenvolvese unha ampla toponimia neste sentido, dándolle nome a canto elemento puidese servir de referencia. Entre as orixes dos nomes están as cores, as formas das rochas, o tipo de fondo mariño, e mesmo os naufraxios.
Fixemos un percorrido pola zona de Monteferro analizando a riqueza da microtoponimia de Panxón e Baiona, e aprendendo da nosa historia, lendas, anécdotas, e mesmo os vínculos desta paisaxe coa descrita por outro Vilar, o autor do éxito editorial A Praia dos Afogados, ambientado nestas terras do Val Miñor.

Tamén, da man de Juan José Hermida Lago, profesor de Bioloxía e Xeoloxía, adentrámonos nunha historia xeolóxica que nos remonta ao período do Cámbrico, -emparentándonos nada menos que cos Apalaches norteamericanos- e ás oroxénesis Herciniana e Alpina, das que Monteferro é un testemuño de excepción.

24 de setembro
Visita ás Salinas do Ulló, no concello de Vilaboa.
Nesta ocasión o noso acompañante foi Luis Bará, profesor de ensino secundario e parlamentario galego moi implicado coa Memoria Histórica e o estudo da represión franquista.
Comezou explicándonos a importancia deste espazo natural como parte do conxunto de humedais galegos, o grao de proteción que estes merecen, e as vicisitudes que experimentou nun pasado recente, cando este tipo de ecosistemas eran considerados lugares insalubres que conviña desecar.
Continuamos aprendendo a historia e evolución das Salinas do Ulló, situadas en Paredes, na enseada de San Simón; lugar que evoca a infancia do noso guía. As Salinas tiveron gran importancia na época en que Galiza sufría un bloqueo marítimo-comercial a consecuencia das guerras que os Austrias españois mantiñan con Portugal, de maneira que quedou desabastecida tanto do sal portugués como do que se importaba da Bretaña, razón pola que se fixo necesario construír salinas propias. Foron os Xesuítas quen as explotaron a partir de 1693, por cesión dos seus primeiros promotores, os señores Antonio Mosquera Villar y Pimentel e a súa dona Antonia Pimentel de Soutomaior. As salinas de Ulló consistían nunha especie de muros de mampostería que permitían a entrada da auga a través dunhas comportas, e que logo permanecía evaporándose en dous grandes vasos durante semanas até o sal cristalizar.
Durante o percorrido fixemos un desvío ao lugar coñecido como A Granxa, hoxe abandonado no medio dun bosque, que foi unha explotación agropecuaria, construída no século XIX pola familia Arana, aproveitando o alfolí e obradoiro de sal que deixaran os Xesuítas trala súa expulsión de España en 1767. Malia o evidente deterioro provocado polo abandono e o paso do tempo, aínda se aprecian as casonas en forma de «L» cun bo eirado pechado por sólidos muros de sillares de granito coa súa riqueza estrutural: lareiras, chemineas, escalinatas, fornos, lavadoiros e letrinas.
Finalmente, cruzamos a pequena enseada a través do dique que pecha hoxe a lámina de auga das salinas. Este dique foi construído tamén no século XIX polo enxeñeiro F. A. Cazaux, arquitecto do viaduto de Madrid, en Redondela (1876) e da ponte internacional sobre o Miño en Tui (1885). Camiñamos rumbo á senda da Punta do Castelo, que nos levaría a unhas preciosas panorámicas das Illas Alvedosas, a veciña Arcade, as instalacións de Pontesa – unha coñecida fábrica de porcelana, hoxe desaparecida, que se aproveitou das minas de caolín da contorna- e a Illa de San Simón.
Non podíamos rematar esta visita sen unha referencia a San Simón, a “Illa da Memoria”, fronte á desmemoria e a conversión case en parque de atraccións para empresas privadas de eventos, borrando – como se nunca tivesen existido- os feitos acontecidos entre 1936 e 1943, cando a illa se constituiu nun auténtico campo de concentración para centos de presos republicanos sometidos a unha situación de terror cotián – a seren incluídos na “saca” de cada día- a fame e as enfermidades infecciosas, por parte da nova orde fascista.
25 de setembro
Hoxe sábado puxemos punto final por este ano á Semana de Educación de Pontevedra coa visita á eurocidade Monção-Salvaterra baixo o título de A RAIA QUE SEPARABA REINOS, NON XENTES. (Fortalezas defensivas no Miño entre Galiza e Portugal) que correu a cargo de Xosé Luis Rivas Cruz (Mini), mestre xubilado e parlamentario galego.
Monção e Salvaterra de Miño son dúas vilas que se encontran na marxe portuguesa e galega, respectivamente, do Miño, -o que coñecemos como “Raia Húmida”- que marca a fronteira natural e xurídica entre dous Estados, hoxe unidas a través dunha ponte internacional; e que souberon nos tempos máis recentes, ao abeiro da Unión Europea, crear unha eurocidade, isto é, un proxecto transfronteirizo de desenvolvemento rexional co que partillar servizos e recursos nas máis diversas áreas como a economia, a cultura, o lecer, o turismo, o comercio, ou emprego, entre outras.
Mais ámbalas dúas vilas coñeceron no pasado medieval unha historia común dentro do reino de Galiza, que comeza a seguir camiños diferentes trala conversión do Condado Portucalense en reino independente por Afonso Henríques, voltando a confluír coa incorporación de Portugal á Monarquía Hispánica dos Austrias en 1580.
 
Mini obsequiounos cunha pequena viaxe no tempo ao longo de distintos séculos. Nunha época – a do feudalismo- en que os límites dos reinos estaban pouco definidos, e os reis estaban á mercé do respecto e fidelidade que lles prestase a nobreza – primus inter pares- Salvaterra e Monção foron testemuño das liortas en 1121 entre Dona Urraca e Diego Xelmírez coa medio irmá desta, Teresa, sendo as dúas fillas de Alfonso VI, xa que Teresa pretendía independizar o Condado de Portugal. Nese escenario comezaría a cobrar protagonismo o entón castelo de Salvaterra, construído en tempos de Fernando II, onde Urraca encontrou refuxio.
Máis de trescentos anos despois, en 1479, tralo violento remate das Guerras Irmandiñas, o nobre Pedro Álvarez de Soutomaior, alcuñado “Pedro Madruga”, quen chegara a ser na práctica señor de todo o sur de Galiza, tamén atoparía refuxio fuxindo das tropas enviadas polo arcebispo compostelán Alonso II de Fonseca, a instancias dos Reis Católicos, antes da fuxida definitiva a Portugal.
Chegado 1580, reinando sobre a Monarquía Hispánica dos Austrias Filipe II, prodúcese a morte do rei portugués D. Sebastião na batalla de Alcazarquivir (Norte de África) contra os mouros, sen deixar descendencia. Filipe II, que era neto por via materna do rei portugués D. Manuel I, reclama para a súa coroa o trono de Portugal, co apoio de boa parte da nobreza portuguesa, que se acomodará na Corte de Madrid, desexosa de participar libremente no comercio con América e da protección hispana sobre as colonias portuguesas fronte as ambicións de ingleses e franceses. Esa unión ibérica prolongarase por 140 anos, grazas á autonomía administrativa de que gozaban os portugueses, ata que as desavinzas co Conde-Duque de Olivares – valido de Filipe IV- provocarán a ruptura. E era que os portugueses xa non estaban conformes coa desprotección de Brasil e o resto de posesións, a imposición de vicerreis, nin do crecente cobro de impostos e levas militares para soster a Unión de Armas, plan de Olivares polo cal tódolos reinos hispánicos debían contribuír proporcionalmente ao sostemento das guerras nas que os Austrias españois se vían envoltos.
Esta ruptura prodúcese coincidente coa rebelión por motivos similares, de Catalunya, en 1640, e os castelos de Monção e Salvaterra, no marco da chamada Guerra de Restauración, experimentarán unha importante conversión en fortalezas defensivas máis acordes cuns tempos en que o uso das armas de fogo e a artillería forman parte dos exércitos.
Salvaterra será tomada polo exército portugués entre 1642 e 1659, que emprenderá melloras nas defensas do castelo, construíndo novas murallas e reforzando os baluartes, adquirindo o aspecto poligonal que, ao igual que as súas homólogas de Goián, Valença, Vila Nova de Cerveira ou Monção conserva na actualidade. Da presenza portuguesa destaca a Capela da Virxe na Porta da Oliveira, cos tres escudos que despois serían parcialmente borrados – agás a cruz e as coroas- trala reconquista castelá, así como as garitas e as chamadas Covas de Dona Urraca, recinto abovedado que hoxe acolle o Museo da Ciencia do Viño do Condado, ao que lle fixemos unha breve visita.
A recuperación de Salvaterra a mans castelás non se conseguiu sen grande esforzo, sendo aí que cobra protagonismo a veciña Monção, pois para cercar Salvaterra tiveron que tomar previamente a vila portuguesa, coa finalidade de cortarlle a retagarda ao inimigo e illalo.
Mini contounos que, para preparar o asalto a Monção, foron levantados “fortes” terreiros auxiliares: Santiago de Aitona, Fillaboa, e San Pablo de Porto, caíndo a vila 7 de febreiro de 1659 e rendíndose os cercados en Salvaterra dez días despois.
Cumprido o seu obxectivo, eses fortíns foron derrubados, agás a atalaia de San Pablo, para evitar que fosen utilizados para unha contraofensiva portuguesa.
Segundo o que puidemos ver na visita ao recinto amurallado de Monção, aínda quedan tramos en bo estado de conservación, malia que o crecemento da vila propiciou no século XIX que parte do mesmo fose derrubado para a construción de edificios e estradas, así como para o paso do tren.
Rematamos esta reseña coas palabras do poeta monçanense Joao Verde (1866-1834) nunha oda a Galiza e Portugal:
“Vendo-os assim tão pertinho,
A Galiza mail'o o Minho
São como dois namorados
Que o rio traz separados
Quasi desde o nascimento.
Deixalos, pois, namorar
Já que os pais para casar
Lhes não dão consentimento.”
Na outra marxe do rio Miño replicou o poeta galego Amador Saavedra, que respondeu nos seguintes termos:
“Se Dios os fixo de cote
Um p’ra outro e teñem dote
Em terras emparexadas,
Pol'a mesma auga regadas
Com ou sem consentimento
D'os pais o tempo a chegar
Em que teñam que pensar
Em facer o casamento.”

Volver

Novas relacionadas
Convocada mesa sectorial para o vindeiro martes
A directora xeral de FP comprométese a traer o borrador do Decreto que regule estas ensinanzas en Galiza á volta do Nadal
Reunión da comisión de acreditación da competencia dixital docente

As redes da CIG-Ensino